Osmanlı’da Kazasker Hangi Sınıfta? Bir Adalet Hikâyesi
Bazen tarihin tozlu sayfaları arasında dolaşırken, bir hikâyeye rastlarsınız. O hikâye, sadece geçmişi değil, insan doğasını da anlatır. Bugün sizlerle paylaşacağım hikâye, Osmanlı’nın adalet anlayışının kalbinde yer alan bir makamın — Kazasker’in — ardındaki insanları anlatıyor.
—
Bir Sabahın Sessizliğinde Başlayan Hikâye
Güneş Topkapı Sarayı’nın avlusuna yeni doğarken, iki kişi Divan-ı Hümayun’un taş merdivenlerinden yavaşça çıkıyordu. Biri genç, heyecanlı bir medrese talebesi olan Yusuf; diğeri ise yaşının olgunluğu yüzüne yansımış, adaletin ağır sorumluluğunu taşıyan Kazasker Ali Efendi idi.
Yusuf, hocasının ardında saygıyla yürürken, içindeki merakı bastıramadı. “Efendim,” dedi, “Kazasker denildiğinde herkes size büyük bir saygı duyuyor. Fakat açıkçası, ben tam olarak Kazasker’in ne yaptığını ve Osmanlı’da hangi sınıfta olduğunu anlayamıyorum.”
Ali Efendi tebessüm etti. “Evladım,” dedi, “Kazasker, Osmanlı’da ilmiye sınıfının bir parçasıdır. Bizim görevimiz, ilim ve adaletin bir arada yürümesini sağlamaktır.”
—
Erkeklerin Stratejik, Kadınların Empatik Yolu
Yusuf’un merak ettiği sadece sınıf değildi. O, adaletin insani yönünü anlamak istiyordu. Ali Efendi ise, konuyu sadece görev tanımıyla değil, stratejik bir bakışla açıklamayı seçti.
“Devletin üç ana sınıfı vardır,” dedi Ali Efendi, ellerini arkada birleştirerek:
1. Seyfiye (askerî sınıf) – Devletin koruyucuları.
2. Kalemiye (bürokratik sınıf) – Devletin idarecileri.
3. İlmiye (ulema sınıfı) – Adaletin ve bilginin temsilcileri.
“Kazasker,” diye devam etti, “işte bu üçüncüsüne, yani ilmiye sınıfına mensuptur. Kadıların, müderrislerin, müftülerin bağlı olduğu yoldur bu. Biz, kılıçla değil kalemle hükmederiz.”
Tam o sırada, sarayın iç avlusundan geçen Fatma Hatun yanlarına yaklaştı. O, sarayda eğitimli bir kadın olarak ilimle uğraşır, kadınların hukuk önündeki konumunu iyileştirmek için fikirler üretirdi. Fatma Hatun, söze yumuşak ama derin bir tonla girdi:
“Lakin Efendim,” dedi, “adalet sadece kanunlarla değil, kalplerdeki terazilerle de ölçülmez mi? Bir kadının mahkemede sesini duyurabilmesi, bir annenin hakkını savunabilmesi de Kazasker’in görevine dahil değil midir?”
Ali Efendi, kısa bir sessizlikten sonra başını eğdi. “Doğru söylersin Hatun,” dedi. “Adalet sadece erkeklerin stratejisiyle değil, kadınların sezgisiyle de tamamlanır.”
—
Kazaskerlik: Akılla Vicdan Arasında Bir Köprü
Osmanlı’da Kazasker, yalnızca kadıların atamasını yapan veya davalara bakan bir yargıç değildi. O, ilmiye sınıfının zirvesinde, hem şeri hem de örfi hukukun koruyucusuydu.
Rumeli ve Anadolu olmak üzere iki Kazasker bulunur, her biri kendi bölgesindeki adalet mekanizmasından sorumluydu.
Bir yanda akıl vardı — erkeklerin sistematik, çözüm odaklı yaklaşımı. Kazasker, karar verirken delillerle, şahitlerle, kanunlarla konuşurdu.
Diğer yanda vicdan — kadınların empatik, ilişki odaklı sezgisi. Fatma Hatun gibi kadınlar, adaletin sadece yazılı metinlerde değil, toplumun kalbinde de yer bulması gerektiğini savunurdu.
Yusuf, bu konuşmaları dinledikçe anlamaya başladı:
Kazasker, sadece bir devlet görevlisi değil, bir adalet köprüsüydü. O köprünün bir tarafında mantık, diğer tarafında merhamet vardı.
—
Hikâyenin Sonu Değil, Başlangıcı
Yıllar sonra Yusuf, hocasının yerine geçti. O artık bir Kazasker’di. Ali Efendi’nin stratejik aklını, Fatma Hatun’un empatik anlayışını birleştirerek hüküm veriyordu.
Bir gün mahkemede bir kadın, hakkını aramak için huzuruna geldiğinde, Yusuf gülümsedi ve içinden “Adalet, hem kalemle hem kalple yazılır,” diye geçirdi.
—
Son Söz
Osmanlı’da Kazasker, ilmiye sınıfına mensuptu. Fakat aslında, sadece bir sınıfın değil, adaletin ruhunun temsilcisiydi.
O, bilginin ve vicdanın birleştiği yerdir. Erkeklerin aklıyla, kadınların sezgisiyle dengelenen bir makamdır.
Tarihin derinliklerinden bugüne kadar, bu dengeyi aramak insanlığın en kadim çabası değil midir? Sizce adalet, bugün hâlâ aynı köprünün üzerinde mi duruyor?